سلام، اولین کلمه احترام‌آمیز در برخوردهای اجتماعی است که هیچ زحمت و دردسری برای گوینده آن ندارد، ولی آثار ارزشمند فراوانی دارد. چه بسیار دوستی‌های ارزنده و گران‌بهایی که در پرتو سلام آغاز شده است و چه بسیار دشمنی‌هایی که با سلام گفتن از بین رفته است.
در اسلام، برخوردهای عمومی نظیر گفتن سلام، سخن گفتن، شنیدن، شوخی کردن، شرکت در مجالس عمومی، مشورت، امر به معروف کردن و... تابع آداب خاصی است که در این مبحث درباره آن سخن می‌گوییم.
الف) آداب سلام
-------------------
سلام، اولین کلمه احترام‌آمیز در برخوردهای اجتماعی است که هیچ زحمت و دردسری برای گوینده آن ندارد، ولی آثار ارزشمند فراوانی دارد. چه بسیار دوستی‌های ارزنده و گران‌بهایی که در پرتو سلام آغاز شده است و چه بسیار دشمنی‌هایی که با سلام گفتن از بین رفته است.
در آداب اسلامی، سلام به اندازه‌ای اهمیت دارد که رسول خدا صلی الله علیه و آله می‌فرماید: "مَنْ بدأ بالکلامِ قَبْلَ السّلامِ فَلاتُجیبُوهُ؛ به کسی که بدون ادای سلام، لب به سخن گشود، جواب ندهید ".1
با این حال، سلام کردن آدابی دارد که رعایت آن، آثارش را بیشتر می‌کند.
یک‌ـ افشای سلام
..........................
امام باقر(ع) می‌فرماید: "اَفْشُوا السَّلامَ؛ سلام خود را آشکار کنید. "2 منظور از افشای سلام، آشکار کردن آن است. "آشکار کردن سلام به این است که به هرکس برخوردید، سلام کنید، هر که خواهد باشد ".3
آشکار کردن سلام چند حُسن دارد: اول اینکه کسی که در پاسخ دادن کوتاهی کند، عذری نمی‌‌تواند داشته باشد. دوم اینکه نشانه فروتنی و تواضع است. سوم اینکه نشانه علاقه‌مندی شخص سلام دهنده به سلامتی و آغاز دوستی با طرف مقابل است.
سلامی که زیرلب یا آهسته باشد، می‌تواند بیانگر اجبار یا فقط رفع مسئولیت باشد تا دیگران، فرد را بی‌ادب ندانند.
دوـ رعایت مراتب سلام گفتن
.......................................
سلام کردن، مستحب و امری دلخواه است. هرکس می‌تواند اول سلام گوید و از ثواب آن برخوردار شود، ولی بهتر است مراتب آن رعایت شود. امام صادق(ع) می‌فرماید: "یُسَلّمُ الصَّغیرُ عَلَی الکبیر وَ المارُّ عَلَی القاعِدِ و القلیلُ عَلَی الْکَثیر؛ کوچک بر بزرگ، رهگذر بر نشسته و گروه اندک بر گروه بزرگ سلام کند. "4 در جایی دیگر نیز می‌فرماید: "یسَّلمُ الرّاکِبُ عَلَی الماشی وَ القائم عَلَی القاعد؛ سواره بر پیاده و ایستاده بر نشسته سلام کند ".5
فراموش نکنیم: "البادی بِالسَّلام اَولی باِللهِ و بِرَسولِهِ؛ آنکه آغاز سلام کند، به خدا و رسولش نزدیک‌تر است. "6 همین‌طور "ألبادی بِالسَّلامِ بَریءٌ مِنَ الکِبْرِِ؛ آنکه سلام می‌کند، از تکبّر بر کنار است ".7
سه‌ـ پاسخ شایسته به سلام
..........................................
در آداب اسلامی، پاسخ هر سلام و تحیّتی، باید کامل‌تر از آن یا دست کم مطابق آن باشد. خداوند در قرآن می‌فرماید:
وَإِذَا حُیِّیْتُم بِتَحِیَّةٍ فَحَیُّواْ بِأَحْسَنَ مِنْهَا أَوْ رُدُّوهَا إِنَّ اللّهَ کَانَ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ حَسِیبًا. (نساء: 86)
و چون به شما درود گفته شد، شما به [صورتی] بهتر از آن درود گویید یا همان را [در پاسخ] برگردانید؛ که خداوند همواره به هر چیزی حسا‌برس است.
منظور از کامل بودن پاسخ این است که اگر کسی بگوید: "سلام "، در پاسخ باید گفت: "سلامٌ علیکم ". اگر کسی بگوید: "سلامٌ علیکم "، در پاسخ او باید گفت: "سلامٌ علیکم و رَحمة الله " یا اگر بگوید: "سلامٌ علیکم و رحمه الله "، در پاسخ او باید گفت: "سلامٌ علیکم و رحمه الله و برکاته ".
چهارـ تساوی در سلام
.................................
مسلمان نباید در سلام، میان افراد از جهت دارایی و فقر تفاوتی بگذارد. امام رضا(ع) در این باره می‌فرماید:
اگرکسی به مسلمان فقیری، همانند سلامی که به یک ثروتمند می‌دهد، سلام ندهد، خداوند عزّوجل در روز قیامت علیه او خشمناک خواهد بود.8
پنچ‌ـ میانه‌روی در سلام
.................................
نکته دیگر در آداب سلام، پرهیز از افراط و تفریط در سلام است. گاهی سلام به اندازه‌ای همراه با احترام است که بیشتر به تظاهر و ریا و چاپلوسی می‌ماند و گاهی نیز به تناسب موقعیت معنوی افراد، سلام مناسبی به آنها داده نمی‌‌شود که هر دو نارواست. باید به تناسب معنوی هرکس به او سلام کرد. اگر سلام فقط احترام ظاهری باشد و در دل به مؤمنان ارادت نداشته باشیم، این کار، نفاق و دورویی است. همچنین اگر به آنها بی‌اعتنایی کنیم و در حدّ ارادت قلبی، به شایستگی سلام ندهیم، کوتاهی کرده‌ایم. پس شایسته است که حدّ هر کسی را رعایت کرد و از افراط و تفریط در سلام پرهیز شود.9 امیر مؤمنان علی(ع) می‌فرماید:
لاتَبلُغُ فی سَلامِکَ عَلَی الاِخوانِِ حَدَّ النِفاقِ و لا تقصُرهُم عَن دَرَجَةِ الْاِسْتحقاقِ.10
در سلام دادن به برادران [دینی] نه در حدّ ریا غُلو کنید و نه از اندازه شایستگی‌شان کوتاهی ورزید.
شش‌ـ خودداری از سلام دادن به برخی افراد
............................................................
در آداب اسلامی، سلام کردن به چند گروه استحباب ندارد، از جمله:
اول‌ـ افرادی که به دلیل اشتغال به برخی کارها، هنگام پاسخ گفتن سلام، ممکن است دچار مشکل شوند. برای مثال، امام صادق(ع) می‌فرماید:
ثُلاثٌة لایُسلَّمون الماشی مَعَ الجنازة و الماشی اِلَی الجُمُعةَ و فی بَیت الحمّام لِمَن لا اَزار لَه. 11
به سه کس سلام نکنید: کسی که همراه جنازه می‌رود، کسی که به نماز جمعه می‌رود و به کسی که در حمام لباس بر تن ندارد.
همین‌گونه است وضعیت کسانی که در حال خوردن یا در حال مسواک زدن هستند.
دوم‌ـ کسانی که به سبب کارهای نامشروع و ناشایست، لیاقت دوستی و سلام کردن ندارند، مانند افراد شراب‌خوار، رباخوار و قمارباز. البته اگر سلام دادن در اصلاح و هدایت آنها مؤثر باشد، اشکال ندارد.12
سوم‌ـ افرادی که با سلام دادن به آنها ممکن است مفسده ایجاد شود، مانند: سلام دادن به زنان جوان. امام علی(ع) به زنان جوان سلام نمی‌‌کرد و می‌فرمود: "می‌ترسم آوازش مرا خوش آید و پاداش کمتری از آنچه می‌جویم، به من رسد ".13
چهارم‌ـ به افراد غیرمسلمان هم نباید در حالت عادی سلام کرد، مگر اینکه خود ابتدا سلام کنند. در این صورت، پاسخ دادن لازم است، آن هم به‌صورت "علیکم " نه "سلام " یا "سلامٌ علیکم ".14
__________________________________________________________________
آداب دست دادن
دست دادن یکی از آداب معاشرت است که به طور معمول بین افراد رایج است مثل سلام کردن ،«مصافحه» هم، «دوستىآور»، «کدورتزدا» و «محبتآفرین»است. ما علاقه خود و صمیمیت را با دست دادن ابراز مىکنیم.بر عکس، اگر با کسى کدورت و دشمنى داشته باشیم، از دست دادن با او پرهیز مىکنیم. به همین خاطر، این دستور مقدس و پر برکت اسلامى،در تحکیم رابطههاى دوستى و اخوت، ثمر بخش است.
امام باقر (ع) فرمود: هر دو نفر مؤمنى که با هم دست بدهند، دست خدا میان دست آنان است و دست محبت الهى بیشتر با کسى است که طرف مقابل را بیشتر دوست بدارد. (1)
و نیز امام صادق(ع) فرمود:
هنگامى که دو برادر دینى به هم مىرسند و با هم دست مىدهند،خداوند با نظر رحمت به آنان مىنگرد و گناهانشان، آن سان که برگدرختان مىریزد، فرو مىریزد، تا آنکه آن دو از هم جدا شوند. (2) .
شیوه مصافحه
دست دادن نیز، همچون سلام، ادب و آدابى دارد. یکى از آنها پیوستگى و تکرار است. در یک سفر و همراهى و دیدار، حتى چند بار دست دادن نیز مطلوب است.
ابوعبیده نقل مىکند: همراه امام باقر(ع) بودم. اول من سوار مىشدم، سپس آن حضرت. چون بر مرکب خویش استوار مىشدیم،سلام مىداد و احوالپرسى مىکرد، چنان که گویى قبلا یکدیگر راندیدهایم. آنگاه مصافحه مىکرد. هرگاه هم از مرکب فرود مىآمدیم و روى زمین قرار مىگرفتیم، باز هم به همان صورت، سلام مىکرد ودست مىداد و احوالپرسى مىکرد و مىفرمود: «با دست دادن دو مؤمن،گناهانشان همچون برگ درختان فرو مىریزد و نظر لطف الهى با آنان است، تا از همجدا شوند.» (3) .
از آداب دیگر مصافحه، فشردن دست، از روى محبت و علاقهاست، اما نه در حدى که سبب رنجش و درد گردد. (4)
جابر بنعبدالله مىگوید: در دیدار با رسول خدا(ص) بر آنحضرت سلام کردم. آنحضرت دست مرا فشار داد و فرمود: دست فشردن، همچون بوسیدن برادر دینى است. (5)
همچنین هنگام مصافحه، طول دادن و دست را زود عقب نکشیدناز آداب دیگر این سنت اسلامى است. در مصافحه، پاداش کسى بیشتراست که دستش را بیشتر نگه دارد. (6)
پیامبر اسلام(ص) نیز این سنت نیکو را داشت که چون با کسىدست مىداد، آن قدر دستخود را نگه مىداشت، تا طرف مقابل دستخود را سست کند و عقب بکشد. (7)
بارى ... محبت قلبى را باید آشکار ساخت.
علاقه، گنجى نهفته در درون است که باید آن را استخراج و آشکارکرد، تا از برکاتش بهره برد. روشنترین خیر و برکتش، تقویت دوستیهاو تحکیم آشناییها و رابطهها است. به دستور اسلام، هرگاه مؤمنى راملاقات مىکنید، مصافحه کنید، خوشرویى و چهره گشاده و بشاش وخندان به هم نشان دهید. (8)
از آثار دیگر مصافحه، «کینهزدایى» است. پیامبر خدا(ص) فرمود:
«تصافحوا، فان التصافح یذهب السخیمة» (9) و «تصافحوا فانه یذهب بالغل». (10) مصافحه کنید و دست دهید، چرا که آن، کینه و کدورت را مىزداید.
دست دادن با زنان
بر اساس «مکتبى» بودن مرز دوستی ها و رابطه ها و معاشرت ها، دست دادن با نامحرم، حرام است و صرف دوستى و رفاقت و آشنایى و همکار بودن یا ملاحظات سیاسى و دیپلماسى در سفرهاى خارجى و دیدارهاى رسمى، دلیل نمىشود که کسى با نامحرم و اجنبى، مصافحهکند. روشنفکر مآبى در این مساله جایى ندارد. رسول خدا فرمود: بازنان دست نمىدهم (11) (البته زنان نامحرم). و در حدیث نبوى دیگرىآمده است:
«اگر زنى بخواهد با مرد نامحرم دست بدهد (که نباید دست دهد) و ناچار باشد، یا بخواهد با او «بیعت» کند، از پشت لباس (و با وجود حایل و پوشش دست،دستکش) مانعى ندارد.» (12)
البته معیار عمل، فتواى مجتهدى است که از او تقلید مىکنید و هر مسلمان متعهد، باید براى عمل خود ملاک و حجتشرعى داشته باشد.